چگونگی کمک به رشد گفتار و زبان کودکان در مقاطع سنی مختلف

کودک طبیعی در شرایط عادی حرف زدن را از اطرافیان خود می آموزد. اما با رعایت بعضی از نکات ساده می توان به رشد گفتار او کمک کرد و اگر مانعی سر راه او قرارداشت ،به موقع آنرا از میان برداشت. اغلب این موارد کارهایی هستند که معمولاًمادران به طور طبیعی انجام می دهند. در واقع نوع واکنشهای ارتباطی والدین و به ویژه مادران همراه با رشد کودک تغییر و به پیشرفت او کمک می کند. بنابراین در هر مقطعی از رشد توجه به نکات خاصی ضروری است که در ادامه به آنها اشاره می شود:

از تولد تا یک سالگی

·  مراقب وضعیت شنوایی نوزاد خود باشید، به ویژه دقت کنید که عفونت یا التهابات گوش او کاملاَ درمان شوند .

·  با نگاه کردن به فرزندتان ، صحبت کردن با او و تقلید آواسازی هایش تلاش های وی را برای برقراری ارتباط تقویت کنید.

· خنده ها و حالات چهره او را تکرار کنید.

· به او بیاموزید که حرکاتی از این قبیل را تقلید کند: دست زدن ( دس دسی) ، سَر- سَری ، بوسه فرستادن ، لی لی حوضک ،دالی موشه ،بای بای . انجام این حرکات رعایت نوبت را آموزش می دهد که درمکالمه نقش مهمی دارد.

· در حین انجام هر کاری مثل لباس پوشیدن ، غذا خوردن یاحمام کردن حرف بزنید ( مثلاً : مریم دامنشو بپوشه، مامان ماست می ده به مریم ،چقدرماستش خوشمزه است! )

·هنگام رفتن به جایی درباره آنجا وآنچه خواهید دید و یا کاری که خواهید کرد صحبت کنید. (مثلاً ما میریم خونه مامان جون ،مامان جون یه جوجه داره ، مریم به جوجه مامان جون دونه می ده.)

· درمورد رنگ ها حرف بزنید. (لباس علی آبیه)

· باشمردن انگشت های خود یا کودک شمارش را تمرین کنید.

·  وقتی از پله بالاو پایین می روید، پله ها را بشمارید.

· صدای حیوانات را تقلید کنید. ( پیشی می گه “میو میو”، هاپو می گه “هاپ هاپ”)

یک تا دو سالگی

· وقتی مشغول انجام کاری هستید یا به جایی می روید، صحبت کنید. مثلاً وقتی با کالسکه قدم می زنید، به چیزهای آشنا ( مثل ماشین ،درخت ،حیوانات ) اشاره کنید و اسم آنها را بگویید. ” پیشی رو ببین. پیشی میگه میو میو. پیشی بزرگه. پیشی زرده.”

· از گفتاری استفاده کنید که هم از نظر دستور زبان درست و هم به قدری ساده باشد که کودکتان بتواند آن را تقلید کند.

· وقتی در خانه یا اتاق کودک راه می روید، صدا سازی کنید. ساعتی را به او نشان دهید که می گوید :ت- ت- ت. با هم به صدای ساعت گوش بدهید. یک بچه گربه ( یا عروسک گربه ) پیدا کنید که مثلاً لبش را گاز گرفته و می گوید: ف-ف-ف. یا یک هواپیما که لبش را گاز می گیرد، موتورش را روشن می کند و می گوید: و- و- و. بعدها وقتی فرزند شما به مهد کودک یا آمادگی می رود و صداها را به او معرفی می کنند، این صداها مانند دوستان قدیمی برایش آشنا هستند.

· به خوبی می توان از مدت استحمام به عنوان زمان “بازی صوتی” استفاده کرد. در این مدت شما چهره به چهره و از نظر قد، در برابر چشمان فرزندتان قرار می گیرید. یک قایق پلاستیکی روی آب بیندازید و با صدای پ- پ-پ آن را به حرکت در آورید. اجازه بدهید کودک هنگام تولید این صدا جریان هوا را از دهان شما احساس کند. با تکرار صدای ب- ب- ب حباب درست کنید. موتور اسباب بازی ها هم منبع خوبی برای تولید صدای “ررر- ررر- ررر” هستند.

· واژه ها را وسیع تر کنید. مثلاً وقتی کودک می گوید “ماشین”، شما بگویید: “درسته! این ماشینه. این یه ماشین قرمز بزرگه. “

· سعی کنید هرروز زمانی را به خواندن کتاب برای فرزندتان اختصاص دهید. کتابهایی پیدا کنید که تصاویر بزرگی داشته باشند و در هر صفحه آن یک یا دو کلمه و یا یک عبارت یا جمله نوشته شده باشد. هنگام خواندن کتاب، روی نام بردن تصاویر و توصیف آنها وقت بگذارید.

· از کودک خود بخواهید تصاویری را که نام می برید به شما نشان بدهد.

· از فرزندتان بخواهید نام تصاویر را بگوید. در ابتدا او به درخواست شما پاسخ نمی دهد. فقط نام تصویر را به او بگویید. روزی او شما را با گفتن نام آن شگفت زده خواهد کرد.

دو تا سه سالگی

در این سن گفتار کودک کم کم شکل کاملتری به خود می گیرد . اجرای توصیه های زیر به پیشرفت هرچه بهتر او کمک می کند:

· از گفتاری آنچنان واضح و ساده استفاده کنید که تقلید از آن برای کودک آسان باشد.

· از طریق تکرار گفته های کودک و افزودن جزئیاتی بر آن، به فرزندتان نشان دهید که به او گوش می دهید و به حرفش علاقه دارید. مثلاً وقتی می گوید: ” گل قشنگ” ، شما بگویید: ” بله، گل قشنگیه. رنگ این گله قرمز روشنه. چه بوی خوبی داره ! علی می خواد گل بو کنه؟ “

· از کودک خود بخواهید آنچه را که گفته ولی شما به طور کامل متوجه نشده اید تکرار کند. به این ترتیب او می فهمد که حرف هایش برای شما مهم هستند. مثلاً، “می دونم تو یه ماشین می خوای . دوباره بگو کدوم ماشینو می خوای ؟”

· کلمات فرزندتان را افزایش دهید. با خواندن کتاب هایی  که در هر صفحه آن یک جمله ساده نوشته شده باشد، کلمه های جدیدی به او معرفی کنید.

· در هر صفحه از کتاب نام اشیا را بگویید و درباره تصاویر توضیح دهید. مترادف کلمات آشنا را بیان کنید ( مثلاً مامان، خانم، زن، آدم) و این کلمات جدید را در جمله به کار ببرید تا کودک آن را در متن و زمینه یاد بگیرد.

· اشیاء مختلفی را در یک سطل بگذارید و به کودک اجازه دهید که هر بار یکی از آن ها را دربیاورد و نام آنرا بگوید. شما گفته او راتکرار کرده و گسترش دهید: ” این شونه است. علی موهاشو شونه می کنه.” اشیا را از سطل خارج کرده و به فرزندتان کمک کنید که آن ها را دسته بندی کند ( مثلاً لباس ها، خوراکی ها، لوازم نقاشی )

·        یک دفتر چه یا آلبوم از تصاویر آشنایی که از مجلات قدیمی بریده اید تهیه کنید. به کودک کمک کنید که تصاویر را در آلبوم یا دفتر بچسباند. روی نامیدن عکیها تمرین کنید و با استفاده از گفتار و اشاره طرز استفاده از آنها را آموزش دهید.

· به عکس های خانوادگی نگاه کنید و نام افراد را بگویید. در قالب جملات و عبارات ساده اتفاق مربوط به هر تصویر را توصیف کنید ( مثلاً عمه داره می خنده !).

· زیر هر تصویر یک عبارت یا جمله مناسب بنویسید. مثلاً ” من می تونم شنا کنم.” یا ” تولد بابا مبارک.” فرزندتان کم کم متوجه می شود که خواندن همان زبان شفاهی است که نوشته شده است.

· از کودکتان سؤالاتی بپرسید که پاسخ به آن نیازمند انتخاب باشد، نه فقط “بله / خیر”. به عنوان نمونه به جای این که بپرسید: “علی جان آب می خوای؟” بگویید:” علی جان آب می خوای یا شیر؟”. کاملاً منتظر پاسخ بمانید و ارتباط موفقیت آمیز را تقویت کنید :”ممنون که گفتی چی می خوای.حالا مامان یه لیوان شیر میده به علی.”

· همیشه آواز بخوانید و بازی های انگشتی انجام دهید ( مثل لی لی حوضک) و اشعار کودکانه بخوانید (مانند اتل متل توتوله). این شعرها و بازی ها، کودکرا با صداها و قافیه های زبان آشنا می کند.

· مهارت های درک زبانی فرزندتان را با پرسیدن سؤالاتی که پاسخ بله/ خیر دارند تقویت کنید، مثل “توپسری ؟” ،”این زرافه است؟” ، ” اسمت مریمه؟”

سه تا چهار سالگی

· تصاویری از مجلات قدیمی ببرید. سپس با استفاده از آتها عکس هایی بسازید که از نظر مفهوم اشتباه و غیر واقعی باشند. مثلاً تصویر یک سگ را داخل یک اتومبیل بچسبانید، انگار که او رانندگی می کند. از کودک بخواهید بگوید که کجای تصویر اشتباه است.

· تصاویر را در گروه های مختلف طبقه بندی کنید. اما سعی کنید با قرار دادن تصویری نامناسب در یک مجموعه او را به فکر وادار کنید تا عضو نادرست را تشخیص دهد. مثلاً عکس ماشین را از مجموعه گربه، جوجه و مار بردارد. به او بگویید با نظر او موافقید چون ماشین، حیوان نیست.

· از طریق کتاب خواندن، آواز خواندن و صحبت در مورد کاری که انجام می دهید، جایی که می روید و نیز خواندن اشعار کودکانه، خزانه لغات و طول گفته های فرزندتان را افزایش دهید.

· کتاب هایی بخوانید که طرح قصه ساده ای داشته باشند و بعد در باره خط سیر داستان با کودک گفتگو کنید. به او کمک کنید تا داستان را بازگو کند ویا با کمک بعضی وسایل و تغییر لباس آن را نمایش دهد. در مورد بخش هایی از قصه که برایتان جالب بود با او صحبت کنید و بپرسید که از کدام قسمت داستان بیشتر خوشش آمده است.

· به عکس های خانوادگی نگاه کنید و از فرزندتان بخواهید که توضیح دهد در هر تصویر چه اتفاقی افتاده است.

· می توانید از طریق سؤال کردن مهارت های درکی کودک را تقویت کنید. از او هم بخواهید با پرسیدن سؤال شما را گول بزند. اگر شما وانمود کنید که او سؤال های سختی می پرسد و شما واقعاً گول می خورید، این بازی برایش بسیار جذاب خواهد شد.

· اگر با استفاده از خانه عروسکی یا اسباب بازی ها، نمایش های ساده ( مثل دکتر رفتن، خرید کردن و…) یا خاله بازی راه بیندازید، مهارتهای ارتباط اجتماعی و تعریف داستان فرزندتان تقویت می شوند. اگر گفته های اورا به طور کامل متوجه نشدید خواهش کنید که حرفش را تکرار کند. این کار نشان می دهد که حرف های او برای شما مهم هستند.

چهار تا پنج سالگی

· درباره ارتباط های فضایی و مکانی (مثل اول، آخر، وسط، چپ و راست) و متضاد ها ( مانند بالا و پایین، کوچک و بزرگ صحبت کنید.

· یک شیئ یا پدیده را توصیف کنید و یا در مورد آن سرنخ هایی ارائه دهید و از فرزندتان بخواهید حدس بزند شما در مورد چه چیزی صحبت می کنید.

· روی ایجاد مجموعه ها و توصیف آن ها کار کنید ( مثلاً میوه ها، حیوانات و یا اشکال هندسی).

·وقتی کودک شما چگونگی انجام کاری را توضیح می دهد، دستورات او را دنبال کنید.

· وقتی فرزندتان صحبت می کند کاملاً به او توجه کنید و بعد از او تشکر و تعریف کنید و  تشویقش نمایید. قبل از اینکه با کودک خود صحبت کنید، مطمئن شوید که تمام توجه او را به خود جلب کرده اید. بعد از سخن گفتن مکث کنید و به او اجازه بدهید که در مورد آنچه گفته اید واکنش نشان دهد.

· خزانه واژگان فرزندتان را پرورش دهید. در مورد کلمات جدید یک تعریف ارائه دهید و آن هارا در یک بافت به کار ببرید: ” این وسیله ی نقلیه توی جاده راه میره. این یه ماشینه. اتوبوس هم یک نوع وسیله ی نقلیه ی دیگه است. قطار و هواپیما هم همینطور.”

· کودک را تشویق کنید تا هروقت معنی کلمه ای را نمی فهمد، در مورد آن سؤال کند.

· به چیز هایی که بهم شبیه هستند یا با هم تفاوت دارند اشاره کنید. بازی هایی ترتیب دهید که چنین مفاهیمی را که بعدها در مدرسه و برای آمادگی یادگیری خواندن با آن ها مواجه خواهد شد ، در بر داشته باشند.

· اشیا را طبقه بندی کنید . حالا تلاش نمایید که در هر طبقه بر اساس ویژگی های جزئی تر ، زیر مجموعه هایی ایجاد کنید ( مثلاً سنگهایی که زبرند در برابر آنهایی که نرم هستند؛ یا آنهایی که سنگین تر ویا سبکتر هستند ، کوچک در مقابل بزرگ). دوباره از کودک بخواهید چیز هایی را که جزو مجموعه مورد نظر شما نیستند جدا کند و توضیح دهد برای این تصمیم چه دلیلی دارد؟

· از طریق نقش بازی کردن روی مهارت های اجتماعی و تعریف داستان کار کنید. با تغییر لباس، استفاده از اسباب بازی ها و گفتگو، خاله بازی ، دکتر بازی ویا مغازه بازی کنید. این کار را می توانید با خانه عروسکی و عروسک های نمایشی هم انجام دهید. به جای عروسک ها صحبت کنید.

· داستان هایی که طرح ساده ای دارند و پیش بینی ادامه آن ها آسان است انتخاب کنید و برای کودک بخوانید. از او بخواهید که ادامه ماجرا را حدس بزند. با استفاده از عروسک های دستکشی داستان را نمایش دهید . به جای عروسک ها صحبت کنید. از فرزندتان بخواهید که یک صحنه از داستان ویا بخش جالب آنرا نقاشی کند. این کارهارا می توانید در مورد فیلم های تلویزیونی یا ویدئویی هم انجام دهید. از او سؤالاتی با کلمات پرسشی کی، کِی، کجا بپرسید. و واکنش هایش را هدایت کنید.

· با طرح معماهای ساده توانایی های درکی و بیانی زبان فرزندتان را افزایش دهید. ” من رو دیوار یه چیزی میبینم که گرده و وقت را به ما نشون می ده.” بعد از اینکه پاسخ شمارا داد از او بخواهید در مورد یک شیء به شما سرنخ هایی بدهد تا شما منظور او را حدس بزنید.

· به کودک دستورات دو قسمتی بدهید. مثل “کاپشنت رو از تو کمد بردار و بپوش”. از او بخواهید توضیح دهد که یک کاررا چگونه انجام داده است. وقتی دکتر بازی می کنید از او بخواهید توضیح بدهد که چطور یک بچه را معاینه       می کند. آنچه را می گوید نقاشی کنید و داستان اورا زیر نقاشی بنویسید. کودک شما به زودی قدرت داستان گویی و زبان نوشتاری را در می یابد.

· با او بازی هایی مثل منچ یا مارو پله انجام دهید.

· از فرزندتان بخواهید در برنامه ریزی کارهای روزانه با شما همفکری کند. مثلاً در تهیه فهرست خرید آنچه احتیاج دارید به شما کمک کند و یا در برنامه ریزی جشن تولدش مشارکت نماید. ” فکر می کنی پسر عمه ات برای جشن تولد چی دوست داره؟ ما الان باید چه میوه هایی بخریم؟”

نوشته شده توسط : “سوسن غفاری ”  چگونگی کمک به رشد گفتار و زبان کودکان در مقاطع سنی مختلف

منبع: انجمن علمی گفتاردرمانی ایران